Kiedy intuicja może pomóc w podjęciu dobrej decyzji?

Intuicja, jak niemal każde zagadnienie natury psychologicznej, jest źródłem wielu nieporozumień, debat i nieraz uzasadnionych wątpliwości. W powszechnym przekonaniu intuicja może, a nawet powinna, zagwarantować nam podjęcie lepszej decyzji, niż w sytuacji, gdy bierzemy pod uwagę wszystkie dostępne czynniki, rozważamy je wolno i metodycznie, a dopiero potem na chłodno składamy podpis na umowie czy decydujemy o innej kluczowej kwestii. Jest to o tyle prawdziwe, że w opinii wielu naukowców zajmujących się tym zagadnieniem, każdą decyzję podejmujemy pod wpływem emocji, tym samym zdroworozsądkowa kalkulacja gubi się gdzieś po drodze. Ale intuicja ma wiele odcieni, co czyni ją niezwykle kontrowersyjnym przedmiotem badań i wielu sporów.

Najsłynniejsza debata na temat roli intuicji w procesie podejmowania decyzji odbyła się pomiędzy psychologami Danielem Kahnemanem¹ a Garym Kleinem². Pierwszy z nich stoi na stanowisku, że nasze intuicyjne prognozy nie są miarodajne, bo podlegają wpływom wielu zewnętrznych czynników, a zmiana choćby jednego z nich może na tyle wpłynąć na podejmowaną przez nas decyzję, że zapytani o to samo pod raz drugi, udzielimy już innej odpowiedzi.

• Na poparcie tej tezy Kahneman przytacza badania dotyczące radiologów, którzy aż jedną piątą swoich eksperckich interpretacji zdjęć rentgenowskich zaklasyfikowali inaczej, gdy mieli okazję ocenić dane zdjęcie po raz drugi.

Jego konkluzja jest druzgocząca: "Jeśli nasze osądy nie są miarodajne, nie da się trafnie przewidywać niczego"³. Co więcej, twierdzi on, że nie możemy nigdy do końca być pewni, czy nasza decyzja nie byłaby inna, gdyby zewnętrzne okoliczności wyglądałyby zupełnie inaczej. Proponuje, aby w sytuacjach, które nazywa "warunkami niskiej przewidywalności"⁴ stosować algorytmy i inne matematyczne formuły, które przewyższają skutecznością typowe intuicyjne osądy. Okazuje się, że w wielu dziedzinach życia takie formuły są już od dawna szeroko stosowane i sprawdzają się znakomicie.

Czytaj także: O strategiach planowania

Jednym z najbardziej znanych przykładów jest tzw. test Apgara⁵, stosowany jako standardowa procedura przy ocenianiu stanu zdrowia noworodka bezpośrednio na sali porodowej. Podejście intuicyjne, w tym przypadku mało skuteczne, zostało zastąpione przez prostą listę pięciu pytań, a udzielone na nie odpowiedzi szybko wskazują, w jakim stanie znajduje się dziecko i jakie kroki należy szybko przedsięwziąć. Choć metoda nie jest doskonała i spotyka się z głosami krytycznymi, na pewno jest o niebo lepsza od poprzednich, intuicyjnych praktyk⁶.

Gary Klein stoi po przeciwnej stronie barykady. Jego zdaniem algorytmy nie mogą czy nie powinny zastępować intuicji eksperckiej, czemu dał wyraz w swojej najsłynniejszej książce, "Sources of Power"⁷, w której pokazuje, w jaki sposób profesjonaliści w swoich dziedzinach nabywają i wykorzystują intuicję ekspercką.

• Gary Klein przez wiele lat analizował na przykład zachowania załóg strażackich i styl podejmowania kluczowych decyzji podczas akcji gaśniczych.

Zaintrygowała go zwłaszcza historia dowódcy, który w mgnieniu oka, nagle i niespodziewanie, rozkazał ekipie wycofanie się z płonącego budynku, który kilka sekund później eksplodował i zawalił się. Jak się później okazało, jego decyzja bazowała na intuicji w tym sensie, że skojarzył zbyt duże ciepło bijące od podłogi z możliwością istnienia źródła pożaru piętro niżej, w piwnicy. Klein na bazie tego i innych badanych zachowań stworzył teorię podejmowania decyzji, która bazuje na wyszukiwaniu w pamięci podobnych przypadków⁸, co ma dowodzić, że intuicji można się wyuczyć na bazie wieloletniego doświadczenia. To innymi słowy rozpoznawanie pewnych wzorów, które dla laika są zupełnie nieczytelne. I trudno nie przyznać mu racji.

Czytaj także: Kto jest winien złych decyzji finansowych?

Owocem ich wieloletniej debaty naukowej w tym zakresie stał się opublikowany wspólnie artykuł, zatytułowany "Warunki intuicyjnej wiedzy eksperckiej: brak zgody"⁹, która bardziej pokazała, w jakim zakresie się różnią, niż w czym się zgadzają.

• Osią sporu między naukowcami była próba znalezienie odpowiedzi na pytanie, kiedy możemy ufać intuicji ekspertów, co w przypadku branży finansowej ma zasadnicze znaczenie dla przeciętnego obywatela.

Jednak obaj mieli na myśli nieco inny rodzaj ekspertów, co po części tłumaczy różnice w podejściu do tematu. Kahneman analizował zachowania polityków, doradców czy psychologów, którzy z racji wykonywanego zawodu wysnuwają długoterminowe prognozy, najczęściej zupełnie chybione. Klein z kolei skupiał się na przedstawicieli zawodów, którzy byli faktycznymi ekspertami w swoje specjalizacji, m.in. strażakach czy pielęgniarkach.

Czytaj także: Nadmierna pewność siebie jako źródło błędnych decyzji

Jakie wnioski można więc wyciągnąć z tej historii? Intuicja działa w pewnych sytuacjach. Zwłaszcza tam, gdzie ma znaczenie wieloletni trening i praktyka. Choć nie zawsze i nie w każdej sytuacji - szczególnie gdy charakteryzuje się statystycznie niską przewidywalnością. Ale najczęściej po prostu nie mamy ani wystarczającej wiedzy, ani wymaganych umiejętności czy doświadczenia, by w pełni zaufać intuicji. Lepiej wtedy zająć stanowisko sceptyczne i tak długo drążyć temat, aż zaczniemy w nim dostrzegać rozpoznawalne wzory czy choćby nikłe wskazówki, co robić dalej. Śmieć twierdzić, że w codziennym życiu intuicji przypisujemy czasem zbyt dużą rolę, nie biorąc pod uwagę tego, że nasz osąd może być po prostu zafałszowany czy niemiarodajny ze względu na czynniki, z których nie zdajemy sobie w pełni sprawy. Daleko nam do prawdziwych ekspertów, ale zazwyczaj zachowujemy się tak, jak byśmy nimi byli, co prowadzi do wielu błędnych decyzji i jest praktycznym zastosowaniem dwóch błędów poznawczych: nadmiernej pewności siebie oraz złudzenia trafności.

Wojciech Głąbiński

• Wojciech Głąbiński

  Niezależny autor specjalizujący się w edukacji finansowej. Ponadto pisze o najnowszych odkryciach naukowych z takich dziedzin jak ekonomia behawioralna, neuroekonomia czy psychologia pieniądza. Autor poradnika finansowego "Ekonomia Przetrwania" (Złote Myśli, 2010), obecnie prowadzi dwa blogi: www.edukacjafinansowadlarodzicow.pl oraz www.ekonomiaprzetrwania.pl.

Źródła:

1. pl.wikipedia.org/wiki/Daniel_Kahneman
2. en.wikipedia.org/wiki/Gary_A._Klein
3. "Pułapki myślenia", Danie Kahneman, Media Rodzina, 2012, str. 300.
4. ibidem str. 301.
5. pl.wikipedia.org/wiki/Skala_Apgar
6. "Strengths and limitations of the Apgar score: a critical appraisal", Schmidt B, Kirpalani H, Rosenbaum P, Cadman D., 1988, www.ncbi.nlm.nih.gov
7. "Sources of Power: How People Make Decisions Cambridge", Gary Klein, MIT Press, 1999.
8. "Pułapki myślenia", Danie Kahneman, Media Rodzina, 2012, str. 313.
9. "Conditions for intuitive expertise: A failure to disagree", Kahneman, Daniel; Klein, Gary, American Psychologist, Vol 64 (6), 2009, psycnet.apa.org