Czym jest heurystyka dostępności?

Heurystyka ma co najmniej kilka definicji. Większość z nich odnosi się do "rozwiązywania problemów w sposób twórczy" lub "odkrywania nowych zjawisk"¹. Heurystyka dostępności, jeden z typowych błędów poznawczych, ma jednak inne znaczenie.

Twórcami tego pojęcia są dwaj światowej sławy naukowcy, Daniel Kahneman i Amos Tversky, którzy na bazie swoich kilkunastoletnich badań stworzyli koncepcję tzw. heurystyki wydawania sądów². Jej bazą są uproszczone reguły wnioskowania, na które, obok heurystyki dostępności, składają się heurystyka reprezentatywności i heurystyka zakotwiczenia.

Wspomniani naukowcy wywnioskowali, że ludzie nie zachowują się tak racjonalnie, jak dotychczas sądzono, a także podważyli przekonanie, że nasze zachowania tylko wtedy odbiegają od racjonalnych standardów, jeśli działamy pod wpływem silnych emocji. W swojej przełomowej pracy, "Podejmowanie decyzji w warunkach niepewności: heurystyki i błędy poznawcze", opublikowanej w 1974 roku w prestiżowym magazynie Science³, opisali funkcjonowanie dwudziestu błędów poznawczych, tłumacząc ich źródło w zaskakujący sposób. Kahneman i Tversky doszli bowiem do wniosku, że błędy w naszym myśleniu mają swoje źródło w "samej konstrukcji mechanizmów poznawczych"⁴. Ta koncepcja szybko zyskała uznanie i popularność, zwłaszcza w psychologii i socjologii, a jej autorzy kilka lat potem rozbudowali ją w tzw. teorię perspektywy⁵, która stała się podstawą nowej dziedziny nauki, czyli ekonomii behawioralnej.

Wracając do heurystyki dostępności, trzeba przyznać, że za tym jakże wyszukanym i nieco odpychającym terminem stoi jednak bardzo prosta zasada psychologiczna.

• Okazuje się, że potrafimy na podstawie tylko jednego przykładu uznać, że coś jest powszechne i zupełnie normalne.

Działa to także w drugą stronę: raczej nie damy wiary w coś, o czym nigdy przedtem nie słyszeliśmy. Dobrze zilustrował ten błąd poznawczy David McRaney, który w "Ruletce nawyków" pisze tak: "Decydujesz o prawdopodobieństwie przyszłego zdarzenia na podstawie tego, z jaką łatwością możesz sobie je wyobrazić"⁶. Gdy więc idziemy nadać kupon lotto do najbliższej kolektury, mamy w pamięci informacje o milionowych wygranych, lub nasz wzrok zatrzymuje się na informacji o kolejnej kumulacji, a nie bierzemy pod uwagę, że szansa na wygraną wynosi 1 do ponad 13 milionów, ani nie przywołujemy w pamięci tych wszystkich osób, które nigdy nie wygrały głównej nagrody (a tych będzie tak mniej więcej jakieś 99,9999 proc. spośród całej puli grających). Po prostu bierzemy pod uwagę tylko to, co jest dla nas dostępne. Tym samym niedoceniamy znaczenia prawdopodobieństwa, a nasze decyzje, mówiąc oględnie, nie zawsze są optymalne.

Otwartym pozostaje pytanie, czy możemy w jakiś sposób obronić się przed własną irracjonalnością? Naukowcy, w tym sam Daniel Kahneman, nie mają dla nas dobrej wiadomości. Ich zdaniem błędy poznawcze, w tym heurystyka dostępności, to nasza ludzka, i całkiem zwyczajna, cecha, a jedynym sposobem na wprowadzenie ewentualnych poprawek do naszego procesu podejmowania decyzji jest uświadomienie sobie, że takie błędy w ogóle istnieją, a na dodatek zostały w miarę dokładnie wyjaśnione i skatalogowane przez wiele niezależnych zespołów naukowych.

W tym celu warto zapoznać się z takimi książkami jak wspomniane "Pułapki myślenia" Daniela Kahnemana czy "Ruletka nawyków" Davida McRaneya, gdzie znajdziemy dziesiątki dokładnych oraz przystępnych opisów i wyjaśnień tychże błędów poznawczych.

Wojciech Głąbiński

• Wojciech Głąbiński

  Niezależny autor specjalizujący się w edukacji finansowej. Ponadto pisze o najnowszych odkryciach naukowych z takich dziedzin jak ekonomia behawioralna, neuroekonomia czy psychologia pieniądza. Autor poradnika finansowego "Ekonomia Przetrwania" (Złote Myśli, 2010), obecnie prowadzi dwa blogi: www.edukacjafinansowadlarodzicow.pl oraz www.ekonomiaprzetrwania.pl.

Źródła:

1. pl.wikipedia.org/wiki/Heurystyka
2. pl.wikipedia.org/wiki/Heurystyki_wydawania
3. psiexp.ss.uci.edu/research/teaching/Tversky_Kahneman_1974.pdf
4. Pułapki myślenia", Daniel Kahneman, Media Rodzina, 2012, str. 16.
5. pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_perspektywy
6. "Ruletka nawyków", David McRaney, PWN, 2013, str. 81.