11 faktów na 11 listopada. Co warto wiedzieć o odzyskaniu przez Polskę niepodległości

Jesienią 1918 roku na oczach Polaków rodził się niepodległy kraj. To, co jeszcze cztery lata wcześniej wydawało się mrzonką, stawało się rzeczywistością. Odzyskaliśmy swoją Ojczyznę. W jakich okolicznościach? Co działo się wówczas w Europie? Co o tym dniu warto wiedzieć?

1. 11 listopada - władza przekazana

Tego dnia w 1918 roku w Warszawie Józef Piłsudski otrzymał z rąk Rady Regencyjnej władzę wojskową i naczelne dowództwo nad tworzącą się armią polską. Jednocześnie rozpoczął rozmowy z przedstawicielami niemieckiej Rady Żołnierskiej w sprawie ewakuacji 30-tysięcznego garnizonu niemieckiego z Warszawy, ale też ponad półmilionowej armii niemieckiej stacjonującej na wschodzie. Data ma wymiar symboliczny, w tych dniach, jak pisał po latach Piłsudski, Polska „stawała się”. Trwało spontaniczne rozbrajanie żołnierzy niemieckich. Jeden ze świadków tych wydarzeń zanotował taką oto scenę na ulicach Warszawy: „Zaraz na ulicy Wareckiej spotkałem jakiegoś wojskowego niemieckiego, silnego, rosłego mężczyznę, za którym biegł mały 12-13-letni uczniaczek. Gdy go dogonił, zatrzymał go i kazał mu oddać broń, a duży Niemiec bez słowa odpiął pas i oddał mu szablę”. Kiedy cały świat radował się z zakończenia wojny, która pochłonęła 10 milionów ludzkich istnień, Polacy w setkach tysięcy miast, miasteczek i wsi wyrywali wręcz naszą niepodległość.

2. Wielka polityka i spotkanie z córeczką

Józef Piłsudski przybył do stolicy Polski 10 listopada specjalnym pociągiem z Berlina. Tylko kilka osób wiedziało o jego przyjeździe. W tym dniu, pełnym wydarzeń politycznych, Piłsudskiego rozgrzewały też emocje rodzinne. Udało mu się spotkać się ze swoją towarzyszką życia Aleksandrą Szczerbińską i zobaczyć po raz pierwszy 9-miesięczną córkę Wandę, która urodziła się, gdy Piłsudski był więziony w Magdeburgu. Wbrew ukształtowanej przez dziesięciolecia legendzie, przybyciu Komendanta do stolicy Polski nie towarzyszyły tłumy Warszawiaków. Nie było serdecznych powitań, kwiatów i kwiecistych przemów. Często eksponowane zdjęcie Piłsudskiego w otoczeniu tłumów i podpisywane jako powrót Komendanta do Warszawy, faktycznie pochodzi z 1916 roku, kiedy to przybył on do stolicy na rozmowy polityczne z Niemcami.

3. Wiwatom nie było końca

Jesienią 1918 roku na ziemiach polskich aktywnie działały instytucje, których celem było przejmowanie władzy z rąk zaborców i tworzenie polskiej administracji. W Poznaniu była to Tymczasowa Naczelna Rada Ludowa, na Śląsku Cieszyńskim – Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, a w Krakowie – Polska Komisja Likwidacyjna. Kraków został oswobodzony 31 października 1918 roku. Następnego dnia wieczorem ta wiadomość dotarła do Warszawy. W Teatrze Wielkim odbywało się właśnie przedstawienie opery „Carmen”. Spektakl przerwano, a publiczność wstała i odśpiewała „Jeszcze Polska nie zginęła” i „Boże coś Polskę”.

4. Wysiadł na przystanku „Niepodległość”…

Pierwszy Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej powstał w nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku w Lublinie, skąd usunięto austriackie władze okupacyjne. 11 listopada, kierujący rządem Ignacy Daszyński, złożył dymisję na ręce Józefa Piłsudskiego. Skierował pod adresem członków gabinetu następujący komentarz: „Panowie! Wam kury szczać prowadzać, a nie politykę uprawiać”. Rząd miał charakter wybitnie lewicowy, a jego członkowie liczyli na wsparcie Piłsudskiego, który przez lata był czołowym działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej. Zawiedli się okrutnie, bo Komendant jasno powiedział, że należy w tym momencie stanąć ponad partyjnymi podziałami. „Panowie – miał powiedzieć Piłsudski – jechałem z wami przez wiele lat czerwonym tramwajem z napisem socjalizm, ale wysiadłem na przystanku Niepodległość”.

5. Orlęta Lwowskie

Wśród tych, którzy jesienią 1918 roku rozbrajali Niemców i walczyli z bronią w ręku o wolną Polskę, było wielu młodych ludzi. Szczególne miejsce zajmują wśród nich młodzież i dzieci, które od 1 listopada 1918 roku walczyły o Lwów. Z 2318 obrońców polskich Kresów pochowanych na Cmentarzu Orląt Lwowskich 1421 nie ukończyło 17. roku życia. Do najmłodszych, którzy zginęli, należeli m.in. 13-letni Antoś Petrykiewicz i 14-letni Jurek Bitschan. 29 października 1925 roku Jadwiga Zarugiewiczowa, matka poległego pod Zadwórzem walce z bolszewikami 19-letniego Konstantego, dokonała wyboru spośród trzech trumien z bezimiennymi bohaterami. Ta, którą wskazała, została uroczyście przewieziona do Warszawy i spoczęła w mogile na placu Saskim w Grobie Nieznanego Żołnierza – miejscu upamiętniającym wszystkich bezimiennych żołnierzy, którzy zginęli w walce o wolną Polskę.

6. Pianista, polityk, premier

Ignacy Paderewski przysłużył się dla sprawy polskiej niepodległości. Był najbardziej znanym Polakiem na świecie. Amerykanie go kochali, a sale podczas jego koncertów były wypełnione po brzegi. Kiedy wszyscy w napięciu czekali na występ mistrza, Paderewski wychodził na scenę i… zaczynał opowiadać o narodzie z przepiękną historią, który nie ma swojego państwa. Tysiące ludzi dowiadywało się o naszej historii i niepodległościowych ambicjach. Dzięki Paderewskiemu zebrano ponad 600 tysięcy podpisów pod petycją do prezydenta Stanów Zjednoczonych o zajęcie się sprawą polską. Kiedy 8 stycznia 1918 roku prezydent USA Woodrow Wilson ogłosił swoje słynne 14 punktów, które miały tworzyć powojenny ład, znalazł tam się 13 punkt, który brzmiał „Stworzenie niepodległego państwa polskiego na terytoriach zamieszkałych przez ludność bezsprzecznie polską, z wolnym dostępem do morza, niepodległością polityczną, gospodarczą (…)”

7. Ośmiogodzinny dzień pracy

14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się i przekazała Józefowi Piłsudskiemu pełnię władzy zwierzchniej, zobowiązując go jednocześnie do utworzenia rządu, któremu przekaże kompetencje władzy wykonawczej. Kilka dni później powstał rząd kierowany przez Jędrzeja Moraczewskiego. Jako jeden z pierwszych w Europie wprowadził on ośmiogodzinny dzień pracy, ubezpieczenia zdrowotne, a także zalegalizował związki zawodowe oraz prawo do strajku.

8. Radiostacja o historycznym znaczeniu

Dokument notyfikujący powstanie niepodległego państwa polskiego został podpisany przez Józefa Piłsudskiego 16 listopada. Pierwsze zdanie depeszy brzmiało: „Jako Wódz Naczelny Armii Polskiej pragnę notyfikować rządom i narodom wojującym i neutralnym istnienie Państwa Polskiego Niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski”. Została ona nadana z radiostacji WAR działającej w cytadeli warszawskiej. Przejęta z rąk Niemców radiostacja przez kilka tygodni była faktycznym oknem na świat młodego państwa polskiego. Warto sobie uzmysłowić, że w tym czasie pojęcie Polski i Polaków było dla większości Europejczyków i mieszkańców reszty świata określeniem kompletnie abstrakcyjnym. Jaka Polska? Jacy Polacy? Pytali mieszkańcy europejskich stolic. Ta sama radiostacja odegrała niezwykłą rolę podczas bitwy warszawskiej. Za jej pośrednictwem Polacy przez dwa dni, zagłuszali częstotliwości Armii Czerwonej nadając alfabetem Morse’a fragmenty Biblii.

9. Józef Piłsudski jak Tadeusz Kościuszko

22 listopada Józef Piłsudski objął stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa. Tytuł nawiązywał do tego, który nosił Tadeusz Kościuszko podczas powstania z 1794 roku. Został nadany Piłsudskiemu na mocy „Dekretu o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej”. Stanowisko to miał sprawować do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Do kompetencji Naczelnika należało wydawanie dekretów, powoływanie rządu i akceptacja tworzonych przez niego ustaw.

10. Kobiety zyskują prawo do głosowania

28 listopada wprowadzono dekret w sprawie wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Na jego mocy prawa wyborcze otrzymali wszyscy pełnoletni obywatele, w tym – po raz pierwszy – kobiety. Ordynacja wyborcza zakładała, że wybory będą: bezpośrednie, powszechne, równe, tajne i proporcjonalne. Termin wyborów ustalono na 26 stycznia 1919 roku. Droga do pełnej odbudowy państwa polskiego została rozpoczęta. Przyznanie kobietom praw wyborczych było na tle ówczesnej Europy czymś niebywałym. Te same prawa kobiety we Francji otrzymały dopiero w 1945 roku, a w Szwajcarii w 1971 roku.

11. Losy święta

Formalnie 11 listopada jako święto odzyskania niepodległości ustanowione zostało w 1937 roku, ale przez cały okres II Rzeczpospolitej co roku odbywały się uroczystości związane z odzyskaniem niepodległości. W 1945 roku komuniści znieśli to święto. W 1989 roku Sejm przywrócił je jako Narodowe Święto Niepodległości. Do dziś 11 listopada jest jednym z najważniejszych dni w historycznym kalendarzu zachodniej Europy. Szczególnie obchodzony jest we Francji, która poniosła ogromne straty w czasie tej wojny. Zginęło ponad 1,3 mln Francuzów, setki tysięcy wróciły kalekie. Były wsie i miasteczka, z których zginęli wszyscy dorośli mężczyźni.

Opracował
Maciej Pobocha

Czytaj więcej:

Turniej Niepodległości na Stadionie Narodowym 

Dobre, bo polskie. Stawiamy na nowoczesny patriotyzm ekonomiczny

"Z piosenką na ustach" - z okazji Narodowego Święta Niepodległości