Nadmierna pewność siebie jako źródło błędnych decyzji

Ile razy słyszeliśmy stwierdzenia w stylu: "na tej inwestycji nie można stracić", "temu ekspertowi można zaufać, nigdy się nie myli" albo "przeanalizowałem wszystko, ryzyka nie ma"? Pół biedy, jeśli była to luźna, niezobowiązująca rozmowa. Gorzej, jeśli na bazie takiej przesłanki podjęliśmy ważną decyzję finansową.

Pewność siebie ma swoje niewątpliwe plusy, zwłaszcza jeśli oparta jest na poczuciu własnej wartości i odzwierciedla nasze umiejętności. Ale przecież nie zawsze tak jest. W codziennym życiu częściej mamy do czynienia z sytuacjami, gdy nadmierna pewność jest traktowana jako antidotum na brak pełnej wiedzy lub jako zło konieczne. Presja czasu wymusza na nas podjęcie jakiejkolwiek decyzji, niekoniecznie optymalnej, a wtedy łatwo o popełnienie jednego z wielu błędów poznawczych czy logicznych. Nadmierna pewność siebie, z angielskiego "overconfidence bias"¹, należy do tej grupy.

Znamienne, że noblista Daniel Kahneman w bestsellerowych "Pułapkach myślenia" poświęcił temu zagadnieniu cały, obszerny rozdział², szczegółowo analizując wszelkie odmiany nadmiernej pewności siebie. Na kilkudziesięciu stronicach znajdziemy opisy takich błędów poznawczych, jak złudzenie zrozumienia³, błąd narracji⁴, efekt halo⁵, błąd perspektywy czasu⁶, błąd skupienia się na skutkach⁷, złudzenie trafności⁸ oraz złudzenie umiejętności⁹.

• Nie tylko ta długa lista, ale też przykłady, jakich używa Daniel Kahneman na uzasadnienie wysuwanych tez, powinny nas zmusić do chwili zastanowienia, czy aby na pewno nasze decyzje nie są obarczone choćby kilkoma z wymienionych tu błędów poznawczych?

Okazuje się, że - przykładowo - na złudzenie trafności narażeni są nie tylko eksperci, ale też zwykli gracze giełdowi. Kahneman ujmuje to tak: "Kupujący uważa, że cena akcji jest za niska i pewnie pójdzie w górę, a sprzedający sądzi, że akcje są przeszacowane i ich cena pewnie spadnie. Szkopuł tkwi w tym, że i kupujący, i sprzedający uważają, że cena jest nieprawidłowa. Co każe im sądzić, że wiedzą lepiej od rynku? W większości wypadków takie przekonanie jest złudzeniem"^10. Zresztą w stosunku do zawodowych inwestorów autor też wysuwa spore zastrzeżenia, trafnie zauważając, że nie przechodzą oni pomyślnie najważniejszego testu na potwierdzenie ich umiejętności, gdyż "nie wykazują się regularnymi osiągnięciami"¹¹.

Powyższe konstatacje można oczywiście skwitować stwierdzeniem, że "naukowcy mogą się przecież mylić", "ja mam swoje zdanie" albo "nie gram na giełdzie, problem mnie nie dotyczy". Paradoksalnie, każde z takich sformułowań będzie świadczyć na naszą niekorzyść. Jeśli poddajemy w wątpliwość badania naukowe w wykonaniu Daniela Kahnemana, uhonorowanego jakby nie było Nagrodą Nobla w 2002 roku, nasz sceptycyzm oznacza zamknięcie umysłu na wszelkie nowe idee i koncepcje, a więc także te, które zostały zweryfikowane nienależnie przez wielu badaczy i weszły na stałe do terminologii naukowej. Jeśli mamy inne zdanie na wiarygodne fakty i odkrycia naukowe, to z kolei oznacza, że interpretujemy je po swojemu, czyli dopasowujemy je do naszego światopoglądu (notabene, to typowy przykład efektu potwierdzenia¹²).

• A jeśli uważamy, że gracze na giełdzie popełniają inne błędy niż osoby stroniące od ryzykownych decyzji, oznacza to, że mało wiemy o ludzkiej psychice i psychologicznych uwarunkowaniach decyzji finansowych.

Prawda jest taka, że wszyscy popełniamy te same błędy. Lista błędów poznawczych¹³ jest zastraszająco długa, a już sam fakt zapoznania się z nimi powinien choćby w minimalnym stopniu chronić nas przed efektem nadmiernego optymizmu. Co prawda nie unikniemy wszystkich błędów i złudzeń poznawczych, ale istnieje duże prawdopodobieństwo, że w wielu sytuacjach sama wiedza o nich może ostudzić nasz zapał do podjęcia fatalnej w skutkach decyzji.

Wojciech Głąbiński

• Wojciech Głąbiński

  Niezależny autor specjalizujący się w edukacji finansowej. Ponadto pisze o najnowszych odkryciach naukowych z takich dziedzin jak ekonomia behawioralna, neuroekonomia czy psychologia pieniądza. Autor poradnika finansowego "Ekonomia Przetrwania" (Złote Myśli, 2010), obecnie prowadzi dwa blogi: www.edukacjafinansowadlarodzicow.pl oraz www.ekonomiaprzetrwania.pl.

Źródła:

1. en.wikipedia.org/wiki/Overconfidence_effect
2. Pułapki myślenia, Daniel Kahneman, PWN, 2012, str. 267-296.
3. ibid. str. 267.
4. wiki.lesswrong.com/wiki/Narrative_fallacy
5. pl.wikipedia.org/wiki/Efekt_aureoli_%28psychologia%29
6. pl.wikipedia.org/wiki/Efekt_pewno%C5%9Bci_wstecznej
7. en.wikipedia.org/wiki/Outcome_bias
8. en.wikipedia.org/wiki/Illusion_of_validity
9. Pułapki myślenia, Daniel Kahneman, PWN, 2012, str. 285.
10. ibid., str. 285.
11. ibid. str. 287.
12. pl.wikipedia.org/wiki/Efekt_potwierdzenia
13. pl.wikipedia.org/wiki/Lista_bledow_poznawczych