Od kruszcu do monety – jak powstały pierwsze pieniądze

Gdy po handlu wymiennym pojawiły się środki płatnicze, na początku miały formę kruszcu, jednak wraz z rozwojem sztuki metalurgicznej zaczęto bić monety, które niezmiennie funkcjonują od kilku tysięcy lat. Przedstawiamy historię pieniądza. Pretekstem dla niej jest jutrzejsza premiera jubileuszowej pięciozłotówki przygotowanej z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę Niepodległości.

Czemu ludzkości potrzebne były pieniądze? Odpowiedź jest prosta – z powodu handlu. W pewnym momencie obywatele starożytnego świata zrozumieli, że wartość usług i towarów może zostać określona. Handel początkowo opierał się na bezpośredniej wymianie towarów. To naturalne, ale przysparza problemów. Nie zawsze bowiem ta druga strona będzie miała coś, co nas zainteresuje. Ponadto trudno było określić wartość pewnych przedmiotów – ile skór trzeba dać za jeden łuk?

Ile za płótno? Dwie grudki

Barter był niedoskonały. I dlatego właśnie taką popularność zyskał nowy system, w którym główną rolę prymitywnego pieniądza grały rozmaite przedmioty, które można podzielić na dwie kategorie: nieopierające się na kruszcu (muszelki, skórki, łupiny kokosowe, sól) oraz bazujące na nim (gródki miedzi, brązu, srebra lub złota).

System ten, niestety, wciąż nie był idealnym rozwiązaniem. Pewne przedmioty miały jedynie wartość w obrębie wybranych kręgów kulturowych. Dla jednej społeczności cenne były bursztyny czy muszelki, dla innych grudki srebra. Trudno było określić także skład czy jakość kruszcu. Stąd pomysł na ujednolicenie wartości poprzez „państwową” kontrolę i bicie monet.

Początek pieniądza

Pierwsze monety zaczęto wybijać w Lidii, najprawdopodobniej w mieście Sardis, stolicy tego królestwa. Lidyjczycy byli narodem handlarzy i wymianę towarów mieli we krwi. To właśnie dlatego jako pierwsi użyli monet. Dodatkowym czynnikiem był fakt, że na terenie tej krainy znajdowały się złoża złota i srebra. Co prawda waluta lidyjska nie miała zbyt wiele wspólnego z dzisiejszymi monetami – były to kulki kruszcu o zbliżonej masie i wartości – to istotny był skład – elektrum (stop złota i srebra). Tak rozpoczęła się kariera szlachetnych metali jako jednych z najcenniejszych.

Ponadto, by dać użytkownikom pewność, że monety mają jednakową wartość, zaczęto na kruszcu wybijać stempel – tak narodziła się moneta. W regionie pomysł się przyjął, a poszczególne miasta ozdabiały pieniądze własnymi wzorami. Były to zazwyczaj zwierzęta – lwy, dziki, jelenie, barany czy nawet fantastyczne pegazy lub gryfy. W zależności od miasta czy regionu na ujednoliconej wartości i wagi kruszcu bito inne wzory.

Najstarsze monety

Pomimo wielu przykładów tego typu monet, które zachowały się do dziś, naukowcom trudno było określić ich dokładny wiek. Współcześnie na większości pieniędzy można odnaleźć datę ich wybicia, ówcześni nie myśleli o tym, by wprowadzić datę.

Dawidowi George’owi Hogarthowi, brytyjskiemu archeologowi nadzorującemu wykopaliska na terenie świątyni Artemidy w Efezie w latach 1904-1905, udało się odnaleźć pokaźny depozyt starożytnych monet. Na podstawie miejsca i sposobu, w jaki zostały zakopane, wywnioskowano, że złożono go w roku 630-620 p.n.e. W latach 1993-1994 odkopano kolejny depozyt. Tym razem oszacowano, że został ukryty w okolicy 630-600 r. p.n.e. Tych kilka osobnych przypadków sprawia, że początek mennictwa ustala się na lata 650-625 p.n.e. z możliwym odchyleniem wynoszącym jedną lub dwie dekady. 

Kolejnym przełomowym okresem w dziejach monet było panowanie króla Krezusa – ostatniego króla Lidii. Skarby, gromadzone przez niego w Sardes pochodzące z kopalń złota i wymuszonych danin (m.in. od miast greckich Azji Mniejszej), stały się wręcz przysłowiowe. Stąd dziś mianem „krezusów” określa się ludzi bogatych. Ten władca jako pierwszy stworzył system bimetaliczny – wprowadził osobno monety złote i srebrne. W podobnym okresie monety zaczęły przyjmować się w innych regionach świata. Zostały rozpowszechnione w Basenie Morza Śródziemnego przez Fenicjan oraz Greków. Metalowe pieniądze wykształciły się także niezależnie w Chinach i Indiach.

Cały monetarny świat

Przez lata technologia bicia monet ewoluowała i pojawiały się różne rodzaje pieniądza. Na przestrzeni wieków posiadały wiele kształtów: okrągłe, kwadratowe, prostokątne (tzw. klipy) lub wielokątne (np. współczesny bilon iracki). Są również monety z dziurą pośrodku – te od ponad 2 tys. lat stosuje się w Chinach. Najmniejszą znaną monetą był hemitetartemorion (jedna ósma obola) z Aten o średnicy 2 mm, natomiast największą – ważąca 20 kg miedziana moneta dziesięciotalarowa, tzw. platmynt, emitowana w XVII wieku w Szwecji oraz 1000 mohurów z imperium Mogołów, wybite w Agrze w 1613 r. o średnicy 203 mm i wadze 12 kg.

Współcześnie powstało zjawisko tzw. monet kolekcjonerskich, emitowanych bądź to przez banki centralne, bądź przez prywatnych emitentów. Przeważnie są one bite w niskich nakładach i sprzedawane w cenach niemających przełożenia na ich wartość nominalną. W tym roku w Polsce pojawi się moneta kolekcjonerska, którą będzie można stosować jako normalny środek płatniczy.

Z okazji 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości Narodowy Bank Polski we współpracy z Mennicą Polską planują emisję 5-złotowej monety okolicznościowej. Jej nakład będzie wynosił do 38 424 000 (po jednej monecie dla każdego Polaka). Monety te dostępne będą również w kasach PKO Banku Polskiego. Nie będzie jednak możliwości wymiany zwykłych pięciozłotówek na te okolicznościowe.  

Bartłomiej Pobocha

Czytaj także:

PKO Bank Polski na Nocy Muzeów

Gotów na spotkanie z prawdziwym Arcydziełem? Wybierz się do Poznania!

Mundial 2018 już za miesiąc! Jedź na MŚ 2018 do Rosji i kibicuj naszym!