Historia banków centralnych. Cz. 1: Szwedzki Bank Narodowy

Banki centralne to tzw. „banki banków” – najważniejsze instytucje finansowe istniejące w każdym kraju. Trudno uwierzyć, ale jeszcze sto lat temu wiele państw nie miało tej instytucji. Kiedy powstała pierwsza z nich? Z jakich powodów? Jak działał kiedyś, a jak teraz? Poznajmy historię bankowości centralnej.

Czym są banki centralne?

Są to instytucje odpowiedzialne za funkcjonowanie systemu bankowego. Często są też określane jako „banki banków”, mają bowiem w stosunku do reszty instytucji funkcje regulacyjne, nadzorują systemy płatności w danym kraju i organizują w nim siatkę rozliczeń pieniężnych.

Zazwyczaj działają jako jednostki państwowe bądź podporządkowane państwu. Kontrolują działalność banków obsługujących klientów prywatnych i firmy. Realizują również transakcje ze swoimi zagranicznymi odpowiednikami i instytucjami międzynarodowymi. Zarządzają wzrostem i obniżkami stóp procentowych. Emitują pieniądz gotówkowy. Administrują całym system bankowym w danym państwie. Pełnią funkcję banku skarbu państwa: prowadzą rachunki instytucji państwowych, utrzymują rachunki depozytowe państwa, prowadzą kasową obsługę budżetu i udzielają państwu kredytu, obsługują dług publiczny.

Ale nie zawsze tak było. W swojej ponad 300-letniej historii funkcje i kompetencje najważniejszych krajowych instytucji finansowych zmieniały się od podstawowej roli emitenta pieniędzy i banku obsługującego finanse państw do wspomnianej funkcji „banku banków”. Jednak zacznijmy od początku, czyli pierwszej na świecie instytucji tego typu - Sveriges Riksbank, banku centralnego Szwecji.

Szwedzki Bank Narodowy - najstarszy bank centralny na świecie

Sveriges Riksbankm, czyli Szwedzki Bank Narodowy, może pochwalić tym, że istnieje najdłużej ze wszystkich banków centralnych na świecie. Powstał już w 1668 roku, z polecenia parlamentu. Jego podwalinami był Stockholm Banco, założony w 1656 roku z inicjatywy Johana Palmstrucha. Nie tylko w zarządzaniu bankowością Szwedzi wiodą prym pierwszeństwa: była to również pierwsza instytucja finansowa w Europie, która zaczęła emitować banknoty.

Historia Banku

Choć Stockholm Banco był w rękach komercyjnego przedsiębiorcy, król Szwecji Karol X Gustaw wybrał jego zarząd. W zamian instytucja stworzona przez Johana Palmstrucha posiadała wyjątkowe przywileje, m.in. mogła emitować banknoty.

Nadużył on jednak swoich uprawnień w tej dziedzinie i bank musiał ogłosić bankructwo, gdyż w 1668 roku wydrukował zbyt wiele papierowych pieniędzy niemających pokrycia w posiadanych przez państwo środkach. Palmstrucha uznano za winnego ogromnych strat finansowych i skazano na śmierć, jednak później ułaskawiono i jedynie uwięziono. W więzieniu pozostawał do 1670 roku, w tym samym roku zmarł w wieku 60 lat. Władze bankowe przekazano tymczasem (również w 1668 roku) specjalnie powołanej w tym celu instytucji – Riksens Ständers Bank – i pod jej kuratelą funkcjonuje do dziś, odpowiadając jedynie przed szwedzkim parlamentem.

Aby uniknąć kolejnego kryzysu, nowy bank zarządzany był przez Riksdag (jednoizbowy parlament królestwa Szwecji), tak aby niepotrzebne były ewentualne interwencje króla. W 1866 roku bank nazwano Sveriges Riksbank i od tej pory możemy mówić o nim jako o Szwedzkim Banku Narodowym.

W XIX wieku Riksbank zyskał dominującą pozycję w kraju, jeśli chodzi o przyznawanie kredytów i emisję banknotów korony szwedzkiej (SEK). Bank przewodniczył również wszystkim transakcjom handlowym dotyczącym gospodarki całego państwa i udzielał kredytów instytucjom publicznym. Swoją pierwszą filię otworzył w 1824 roku.

Ówczesna działalność Szwedzkiego Banku Narodowego różniła się od obecnej chociażby tym, że u swojego zarania Riksbank nie był uprawniony do kontrolowania wysokości stóp procentowych – zmieniło się to dopiero w 1931 roku.

• W 1897 roku uprawomocniła się ustawa dająca bankowi prawo do emisji banknotów – Szwedzki Bank Centralny był pierwszym, który uzyskał taką możliwość.

Nobel z ekonomii

Szwedzki Bank Narodowy wsławił się również tym, że od 1969 roku jest fundatorem Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii. Stanowi to wyjątek od reguły, gdyż pozostałe fundusze pochodzą ze środków zgromadzonych na koncie noblowskiej fundacji.Pierwszą z nich ufundował na trzechsetlecie swojego istnienia – jej laureata wybiera Komitet Noblowski, tak jak w przypadku innych dziedzin, w jakich przyznawane są te prestiżowe wyróżnienia.

Szwedzki Bank teraz

W 2000 roku administrację banku uszczuplono o połowę, m.in. w ten sposób realizując strategię oszczędności przyjętą przez Bank w latach kryzysu.

Bezpośrednią konsekwencją tej decyzji było zamknięcie wszystkich filii Riksbank na terenie Szwecji i przekazanie ich obowiązków na rzecz instytucji komercyjnych działających w tych samych co one rejonach. Obecnie funkcjonujące w ten sposób filie Banku uważane są za kluczową część jego struktur i zatrudnionych jest w nich 350 pracowników, co stanowi ponad połowę wszystkich jego stałych posad.

W lipcu 2009 roku Riksbank był pierwszym bankiem centralnym, który wprowadził ujemną stopę procentową, obniżając ją do poziomu - 0,25 punktów procentowych. Autorem tej kontrowersyjnej strategii był Lars E.O.Svensson, szwedzki ekonomista, ówczesny dyrektor Szwedzkiego Banku Narodowego (był nim w latach 2009-2013). Swoją decyzję argumentował wysoką stopą bezrobocia i inflacją. Zasłynął on też tym, że do podobnej polityki zachęcał wówczas wszystkich szefów banków centralnych na całym świecie.

• Mottem Szwedzkiego Banku Narodowego są słowa: Hinc robur et securitas, które można przetłumaczyć jako deklarację „Jesteśmy tu po to, by zapewnić siłę i bezpieczeństwo”. Jak dotąd, z danej w tej frazie obietnicy Riskbank się wywiązuje, nawet jeśli oznacza to podejmowanie kontrowersyjnych czy niepopularnych decyzji.

 Joanna Janowicz

Czytaj także:

Twarze Gierymskiego

Pieniądz na srebrnym ekranie, czyli kinowe arcydzieła o świecie finansów

Teatry improwizowane coraz bardziej popularne